خضر بن محمد حبلرودیحَبْلَرودی، خضربن محمد، ملقب به نجم‌الدین، متکلم و فقیه شیعیِ قرن نهم است. ۱ - مشخصاتاز تاریخ دقیق تولد او اطلاعی در دست نیست. اصل وی از حبلرود ، دهستانی در فیروزکوه، بوده و ظاهرآ پدرش، شمس‌الدین محمدبن علی رازی، از علما بوده است. خود او از عالمان دوره شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول صفوی و معاصر علامه دوانی بوده و در منابع، جامع بیش‌تر علوم زمانه خود دانسته شده است. [۱]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۳۶ـ ۲۳۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۲]
امین، ج۶، ص۳۲۳.
حرّ عاملی [۳]
محمدبن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۱۰، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
علم و اعتقاد وی را ستوده است.
۲ - فعالیت علمیحبلرودی در شیراز از شمس‌الدین‌محمد، فرزند میرسید شریف جرجانی ، علوم معقول را فرا گرفت و تا حدود ۸۲۸ نزد وی ماند، [۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۶، ص۳۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
سپس عازم عراق شد. [۵]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۲۳۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۶]
خوانساری، ج۳، ص۲۶۲.
وی مدتی نزد علمای حلّه تلمذ کرد، سپس به نجف رفت و تا پایان عمر در آن‌جا به تألیف و تدریس پرداخت. او کتابدار (خازن) کتابخانه حرم امام علی علیه‌السلام بود. [۷]
اعجاز حسین‌بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الأسفار، ج۱، ص۱۴۵، قم ۱۴۰۹.
[۸]
امین، ج۶، ص۳۲۳.
۳ - وفاتحبلرودی در نجف وفات یافت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. [۹]
محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۳۸۶ـ ۳۸۷، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
تاریخ دقیق وفات وی در منابع نیامده، اما براساس سال تألیف برخی آثارش، احتمالا بعد از ۸۳۹ درگذشته است. بغدادی [۱۰]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، ستون ۳۴۶، در حاجی‌خلیفه، ج۵.
وفات او را حدود ۸۵۰ دانسته است.
۴ - آثاراز حبلرودی آثاری برجای مانده که از جمله آنهاست: ۴.۱ - کاشف الحقایقکاشف الحقایق فی شرح درّة المنطق، در شرح کتاب درّةالمنطق . شمس‌الدین محمد جرجانی کتاب کبری، نوشته پدرش میرسیدشریف جرجانی ، را از فارسی به عربی ترجمه کرد و آن را درّةالمنطق نامید. کاشف‌الحقایق، به گفته خود حبلرودی، اولین تألیف اوست. وی آن را به درخواست شیخ محمدبن تاج‌الدین حاج خلیفه نوشته و در ۸۲۳ تألیف آن را به پایان رسانده است. [۱۱]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۳۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۴.۲ - جامع الدقائقجامع الدقائق، در شرح رساله غرةالمنطق شمس‌الدین محمد جرجانی. غرةالمنطق ترجمه عربی کتاب صغری، اثر میرسیدشریف جرجانی، است. حبلرودی این شرح را در زمان حیات مؤلف، پیش از ۸۳۸، نوشته است. [۱۲]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۳۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۱۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۵۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
افندی اصفهانی [۱۴]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۳۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
نسخه‌ای از این دو شرح را که در ۸۵۷ نوشته شده در ساری دیده است. [۱۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۵۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
حبلرودی در انتهای جامع‌الدقائق از تألیف دیگر خود با عنوان کتاب القوانین نام برده که ظاهرآ آن نیز در حوزه منطق بوده است. [۱۶]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۳۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۱۷]
امین، ج۶، ص۳۲۳.
۴.۳ - التحقیق المبینالتحقیق المبین، شرح نهج‌المسترشدین فی اصول‌الدین تألیف علامه حلّی ، که حبلرودی آن را در ۸۲۸، پس از مفارقت از، شمس‌الدین محمد، در حلّه تألیف نمود. [۱۸]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۳۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۱۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۴۸۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴.۴ - جامع الاصولجامع الاصول فی شرح رسالة الفصول یا شرح الفصول، در شرح رسالة الفصول خواجه نصیرالدین طوسی در کلام . اصل کتاب طوسی به فارسی (سی‌فصل) است. محمدبن علی جرجانی آن را به عربی برگرداند و حبلرودی آن را شرح کرد. وی تألیف این کتاب را، که شرح مزجی است، در کربلا آغاز نمود و در ۸۳۴ در مشهد به پایان رساند. [۲۰]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۳۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۲۱]
امین، ج۶، ص۳۲۳.
[۲۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۴۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
کنتوری ، [۲۳]
اعجاز حسین‌بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الأسفار، ج۱، ص۱۵۱، قم ۱۴۰۹.
ظاهرآ به اشتباه، سال اتمام تألیف کتاب را ۸۶۱ ذکر کرده است.
۴.۵ - جامع الدررجامع الدرر، شرحی مبسوط بر باب حادی عشر علامه حلّی در کلام. حبلرودی در ۸۳۶ این اثر را تلخیص کرد و آن را مفتاح الغرر نامید. [۲۴]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۳۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۲۵]
اعجاز حسین‌بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الأسفار، ج۱، ص۳۲۶، قم ۱۴۰۹.
[۲۶]
خوانساری، ج۳، ص۲۶۲.
[۲۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الضیاء اللامع فی القرن التاسع، ج۱، ص۵۵، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۵۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴.۶ - حقائق العرفانحقائق العرفان فی خلاصة الاصول و المیزان. [۲۹]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۳۷ـ۲۳۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۳۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۷، ص۳۴ـ۳۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴.۷ - تحفةالمتقینتحفةالمتقین فی اصول‌الدین، که در ۸۳۸ آن را تألیف نمود. [۳۱]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۳۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۳۲]
امین، ج۶، ص۳۲۳.
[۳۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۴۶۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴.۸ - التوضیح الانورالتوضیح الانور بالحجج الواردة لدفع شُبَه الاعور، که ردیه‌ای‌است‌بر کتاب یوسف‌بن‌مخزوم واسطی‌اعور. واسطی اعور کتاب خود، رسالةالمعارضة فی‌الرد علی‌الرافضة، را در رد مذهب تشیع در سال ۷۰۰ تألیف کرده بود. حبلرودی در ۸۳۹ از تألیف التوضیح الانور فراغت یافت. شمس‌الدین محمد مهبلی حلّی نیز کتاب الانوار البدریة فی رّد شبه‌القدریة را در ۸۴۰ در رد کتاب واسطی نوشت. در منابع هر دو شرح ستوده شده، اما شرح حبلرودی کامل‌تر و نیکوتر از کتاب دیگر دانسته شده است. [۳۴]
عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۳۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
[۳۵]
امین، ج۶، ص۳۲۳.
[۳۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۴۹۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
گفتنی است کنتوری، [۳۷]
اعجاز حسین‌بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الأسفار، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۶، قم ۱۴۰۹.
احتمالابه سبب شباهت موضوع و نزدیکی زمان تألیف این دو کتاب، بین آن‌ها خلط کرده است. [۳۸]
امین، ج۶، ص۳۲۳.
۵ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الضیاء اللامع فی القرن التاسع، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ش. (۳) عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ. (۴) امین. (۵) محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲. (۶) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، در حاجی‌خلیفه، ج۵. (۷) محمدبن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش. (۸) خوانساری. (۹) اعجاز حسین‌بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الأسفار، قم ۱۴۰۹؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خضر بن محمد حبلرودی»، شماره۵۷۸۲. |